อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา : หน้า 382/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 382 อาจารย์กล่าวไว้ว่า ธรรมมีราคะและศรัทธาเป็นต้น อันบุคคล อบรม (คือให้สำเร็จ) ในภายใน (คือใน สันดานของตน) และธรรมคือสัตว์และ สังขาร อันบุคคลส้องเสพในภายนอก (เป็น อุปนิสัยแก่กุศลธรรมเป็นต้น ฯ) อีกนัยหนึ่ง ประกอบความด้วยอำนาจแห่งความตามที่ตั้งอยู่นั่นแล ว่า ก็ธรรมทั้งหลายมีราคะและศรัทธาเป็นต้น สุข ทุกข์ บุคคล โภชนะ ฤดู เสนาสนะ ย่อมเป็นนิสัยแก่กุศลธรรมเป็นต้น ทั้งภายใน ทั้งภายนอก ฯ ธรรมมีราคะและศรัทธาเป็นต้นของตน ย่อมเป็นนิสัย (อุปนิสัย) แก่ธรรมมีกุศลธรรมเป็นต้นของตน และของคนเหล่าอื่น ผู้อาศัยศรัทธาเป็นต้นของกัลยาณมิตรแล้วกระทำกุศลฯ บัณฑิตพึงเห็น คำตามสมควรอย่างนี้ คือ ทาน ศีล อุโบสถ ฌาน อภิญญา วิปัสสนา และมรรคภาวนาก็ดี ธรรมมีราคะชั้นสูง ๆ ขึ้นไปเป็นต้น อันเป็นเหตุ แห่งธรรมมีราคะเป็นต้นก็ดี ย่อมมีเพื่ออาศัยซึ่งธรรมมีกามราคะเป็นต้น ในบรรดาธรรมมีราคะเป็นต้นนั้น แล้วเกิดในภพทั้งหลายมีกามภพเป็นต้น และเพื่อความเข้าไปสงบกิเลสมีราคะเป็นต้นฯ จริงอยู่ ธรรมชาติที่มี การอาศัยธรรมชาตเกิดขึ้นนั้น ย่อมเป็นปกตูนิสัยแก่ธรรมชาตินั้น ๆ ก็ท่านอาจารย์กล่าวไว้ว่า แท้จริง ปัจจัยนี้เป็นปัจจัยมีข้ออ้างมากมาย คืออุปนิสสยปัจจัย ฯ ก็โดยอาการอย่างนั้น ท่านอนุรุทธาจารย์จึงกล่าวว่า ปกตูนิสัยมีมากอย่าง ฯ