ปฏิจจสมุปบาทนัยในอภิธัมมัตถสังคหบาลี : หน้า 347/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 347 เป็นปัจจัยเกิดสฬายตนะ เพราะสฬายตนะเป็นปัจจัยจึงเกิดผัสสะ เพราะผัสสะเป็นปัจจัยจึงเกิดเวทนา เพราะเวทนาเป็นปัจจัยจึงเกิดตัณหา เพราะตัณหาเป็นปัจจัยจึงเกิดอุปาทาน เพราะอุปาทานเป็นปัจจัยจึงเกิด ภพ เพราะภพเป็นปัจจัยจึงเกิดชาติ เพราะชาติเป็นปัจจัยจึงเกิดมีชรา มรณะ โสกะ ปริเทวะ ทุกข์ โทมนัส อุปายาส, กองทุกข์ทั้งสิ้นนี้ ย่อมเกิดขึ้นด้วยอาการอย่างนี้ ดังนี้ ชื่อว่าปฏิจจสมุปบาทนัย ในอธิการ แห่งปัจจัยสังคหะนี้ฯ ในปฏิจจสมุปบาทนัยนั้น บัณฑิตพึงทราบอัทธา ๓ องค์ ๑๒, อาการ ๒๐, สนธิ ๓, สังเขป ๔, วัฏฏะ ๓, และมูล ๒ ฯ พึงทราบ อย่างไร ? พึงทราบอย่างนี้ อัทธา ๓ คือ อวิชชาและสังขาร เป็นอดี ตัทธา (อดีตกาล) ชาติ ชรา และมรณะ เป็นอนาคตทธา (อนาคต- กาล) องค์ทั้ง ๘ ในท่ามกลาง เป็นปัจจุปันนัทธา (ปัจจุบันกาล)ฯ องค์ ๑๒ คือ อวิชชา สังขาร วิญญาณ นามรูป สฬายตนะ ผัสสะ เวทนา ตัณหา อุปาทาน ภพ ชาติ ชรา มรณะ ฯ ก็คำว่าโสกะเป็นต้น ในปฏิจจสมุปบาทนัยนี้ เป็นการแสดงผลที่ไหลออกมา (จากชาติ) ฯ แต่ในปฏิจจสมุปบาทนัยนี้ ทั้งตัณหา อุปาทาย และภพ ย่อมเป็น อันท่านถือเอาแล้วด้วยศัพท์ว่า อวิชชาและสังขาร, อนึ่ง อวิชชา และสังขาร ท่านก็ถือเอาด้วยศัพท์ว่า ตัณหา อุปาทานและภพ และ ผล ๕ อย่าง มีวิญญาณเป็นต้น ท่านก็ถือเอาศัพท์ว่า ชาติ ชราและ มรณะเช่นเดียวกัน เพราะทำอธิบายอย่างนี้ ท่านจึงกล่าวว่า