นว วิปสฺสนาญาณานิ : หน้า 431/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 431 นว วิปสฺสนาญาณานิ ความว่า ญาณเหล่านี้ คือญาณที่รู้ความเกิด และความดับของขันธ์ทั้งหลาย ชื่อว่าอุทยัพพยญาณ ญาณที่ปล่อย ความเกิด เพ่งเพียงความดับ ชื่อว่าภังคญาณ ญาณที่เพ่งอาการ ของขันธ์ที่ปรากฏด้วยอำนาจแห่งภังคะ (ความดับ) เป็นของน่ากลัว ดุจคนมองดูอาการของราชสีห์เป็นต้นที่น่ากลัวฉะนั้น ชื่อว่าภัยญาณ ญาณที่เพ่งอาการที่เป็นโทษแห่งขันธ์ที่ตนเห็น โดยอาการน่ากลัว อย่างนั้น ดุจคนเห็นโทษแห่งเรือนไฟไหม้ฉะนั้น ชื่อว่าอาทีนวญาณ ญาณที่เป็นไปด้วยอำนาจความเบื่อหน่าย ในขันธ์ซึ่งมีโทษที่ตนเห็นแล้ว ชื่อว่านิพเพทญาณ ญาณที่เป็นไปด้วยอำนาจความเป็นผู้ต้องการจะ พ้นไปจากธรรมที่เป็นไปใน ๓ ภูมินั้น ๆ เหมือนสัตว์มีปลาเป็นต้น ต้องการพ้นจากเครื่องดักข่ายเป็นต้นฉะนั้น ชื่อว่ามุญจิตุกัมยตาญาณ ญาณที่เป็นไปด้วยอำนาจการพิจารณาบ่อย ๆ ในขันธ์ แม้ที่มีโทษ อันตนเห็นแล้ว เพื่อยังอุบายแห่งการพ้นให้ถึงพร้อม ดุจนางนกสมุทร (นกกาน้ำ) ฉะนั้น ชื่อว่าปฏิสังขานุปัสสนาญาณ ญาณที่เป็นไป โดยอาการคือเพิกเฉยในสังขารเหล่านั้น ซึ่งมีโทษที่ตนเห็นแล้ว เหมือนบุรุษมีภรรยาที่ตนหย่าขาดแล้ว ชื่อว่าสังขารุเปกขาญาณ ญาณที่ 8 กล่าวคือสัจจานุโลมิกญาณ ที่เป็นไปในมรรควิถีก่อน โคตรภูญาณ โดยอนุโลมแก่วิปัสสนาญาณ ๘ ที่เป็นไปแล้วในหนหลัง เพราะมีอนิจจลักษณะเป็นต้นเป็นอารมณ์ และแก่โพธิปักขิยธรรม ๓๓ ៩ ៨ ที่จะพึงบรรลุในขณะแห่งมรรคในเบื้องบน ชื่อว่าอนุโลมญาณ สิริ เป็น ๕ ประการ ชื่อว่าปฏิปทาญาณทัสสนวิสุทธิ เพราะเป็นปฏิปทา