อายตนะและกำเนิดของอุปปาติกสัตว์ในอภิธัมมัตถสังคหบาลี : หน้า 301/442

| ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 301 จะต้องตรัสว่า อายตนะของอุปปาติกสัตว์บางชนิดมี 6 ดังนี้ 1 ส่วนสังเสทชสัตว์ ไม่มีฆานะ อันใคร ๆ ไม่อาจค้านได้ เพราะ บาลีมีอาทิว่า ในขณะที่อุบัติในกามธาตุ ดังนี้ พระผู้มีพระภาคตรัสหมาย เอากำเนิดแห่งอุปปาติกสัตว์เท่านั้นด้วย หมายเอาเฉพาะคัพภเสวยยก สัตว์ เพราะเหตุที่การถือเอาอายตนะ ๘ ไม่มีแก่สัตว์จำพวกอื่นด้วย ฯ ส่วนคำใดในอรรถกถาว่า พระผู้มีพระภาคตรัสอายตนะ ๑๑ สงเคราะห์ สังเสทชกำเนิดไว้ ในพวกอุปปาติกสัตว์ โดยเป็นกำเนิดที่มีอายตนะ บริบูรณ์ แม้คำนั้น พระอรรถกถาจารย์ก็กล่าวไว้ ด้วยสามารถการ สงเคราะห์สัตว์จำพวกสังเสทชะ เฉพาะที่มีอายตนะบริบูรณ์เข้าในจำพวก อุปปาติกะ ฯ ส่วนอาจารย์พวกอื่นสันนิษฐานว่า ในคัมภีร์ยมกปกรณ์ พระผู้มีพระภาคตรัสถึงฆานะและชิวหา เป็นอายตนะที่มีปกติไปด้วยกัน ดังนี้แล้ว พรรณนาถึงความไม่มีแห่งสัตว์แม้ที่ไม่มีฆานะเท่านั้น เพราะ สัตว์ที่ไม่มีชิวหาไม่มีเลย ฯ แม้ในยมกปกรณ์นั้นพระผู้มีพระภาคก็ตรัส ถึงฆานะและชิวหาเหล่านั้น เป็นอายตนะเป็นไปร่วมกัน ด้วยสามารถ ความไม่เป็นไปในภพแผนกหนึ่ง ๆ โดยพุทธประสงค์อย่างนี้ว่า จักขุ และโสตะ เว้นฆานะและชิวหาเสีย เป็นไปในรูปภพฉันใด ฆานะ และชิวหาจะเว้นจากกันและกันเป็นไปฉันนั้นหามิได้ เพราะฆานะและ ชิวหาแม้ทั้ง ๒ ไม่เกิดในรูปภพ เพราะฉะนั้น ใคร ๆ จึงไม่อาจจะ กล่าวว่า สัตว์พวกสังเสทชะไม่มีฆานะ ก็หาได้ไม่ ดังนี้และ ฯ [อธิบายเวลารูปกลาปปรากฏแก่คัพภเสยยกสัตว์] พวกสัตว์ที่ชื่อว่าคัพภเสยยกะ เพราะอรรถว่า นอนอยู่ในครรภ์