อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 170 : หน้า 170/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 170 อารมณ์อย่างเดียว ย่อมมีได้ เพราะไม่มีการกำหนดถือเอา เพราะ วิบาก (จิต) นั้น ไม่มีการกำหนด ดุจเงาหน้าในกระจกฉะนั้น ๆ แต่การที่กุศลและอกุศลถือเอาโดยอาการคือพอใจปานกลาง และไม่พอใจ ในอติอิฏฐารมณ์ก็ดี โดยอาการคือพอใจ และพอใจปานกลางใน อนิฏฐารมณ์ก็ดี ย่อมมีได้ เพราะเป็นไปในสันดานที่ยังละวิปัลลาส ไม่ได้ จริงอย่างนั้น สำหรับพวกคนไม่มีศรัทธาเป็นต้น แม้ในอติ อิฏฐารมณ์มีพระพุทธเจ้าเป็นต้น ก็มีชวนะประกอบด้วยอุเบกขาฯ แต่ สำหรับพวกเดียรถีย์เป็นต้นมีชวนะประกอบด้วยโทมนัสฯ อนึ่ง สำหรับ พวกคนผู้มีความลึกซึ้งเป็นปกติเป็นต้น มีชวนะประกอบด้วยอุเบกขา ในอารมณ์ปฏิกูล (น่าเกลียด) ฯ แต่สำหรับสัตว์มีพวกสุนัขเป็นต้น มีชวนะประกอบด้วยโสมนัสในอารมณ์ปฏิกูลนั้น ๆ แต่วิบาก (จิต) ที่ เป็นไปในภาคก่อนและหลัง ย่อมเป็นไปตามวัตถุนั้นแล ฯ อนึ่ง วิบาก (จิต) เป็นไปในภาคก่อนและภาคหลัง ของพวกสุนัขเป็นต้นซึ่งกำลัง ชื่นใจในการเห็นของไม่สะอาด ก็เป็นไปตามอารมณ์เหมือนกันฉะนี้แล ฯ ส่วนเหตุในความที่จักขุวิญญาณเป็นต้น แม้เป็นไปอยู่ในอติอิฏฐารมณ์ และอนิฏฐารมณ์ ก็สหรคตด้วยอุเบกขา ข้าพเจ้าได้กล่าวไว้แล้วใน หนหลังนั่นและ ฯ บทว่า ตตฺถาปิ คือ แม้ในตทาลัมพนะ ฯ บทว่า โสมนสฺสสหคตกุริยาชวนาวสาเน คือ ในที่สุดกิริยาชวนะทั้ง ๕ ที่ สหรคตด้วยสุขทั้งที่เป็นสเหตุกะและอเหตุกะ (มีเหตุและไม่มีเหตุ)ฯ แม้กิริยาชวนะทั้งหลาย ย่อมเป็นไปตามสมควรแก่อารมณ์เหมือนกัน