อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 130 : หน้า 130/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 130 ที่พ้นจากกาล และเป็นอดีตตามสมควร ฯ เชื่อมความว่า อารมณ์ ของจิตที่พ้นจากทวาร กล่าวคือปฏิสนธิ ภวังค์ และจุติ มี 5 อย่าง ฯ ท่านอาจารย์ทำในใจว่า ก็อารมณ์นั้นของจิตที่พ้นจากทวารเหล่านั้น อันจิตไร ๆ ไม่ยึดถือเอาเลย ย่อมไม่ถึงความเป็นอารมณ์ เหมือน อารมณ์ของอาวัชชนจิตฉะนั้น และไม่เป็นปัจจุบันที่แท้จริง เหมือน อารมณ์ของชวนจิตที่เป็นไปในทวาร ๕ ทั้งจะมี ๓ กาล เหมือน อารมณ์ของชวนจิตที่เป็นไปในมโนทวาร หรือจะพ้นจากกาล (เสียที เดียว) โดยไม่มีเหลือก็ไม่ใช่ ทั้งจะพ้นไปเสียจากการเรียก (ชื่อ) ที่สำเร็จด้วยกรรมเป็นเหตุมา ด้วยอำนาจกรรมและกรรมนิมิตเป็นด้วย เหมือนอารมณ์ของชวนจิตที่เป็นไปในส่วนก่อนแต่ใกล้จะตาย ก็หามิได้ จึงกล่าวว่า ยถาสมุภวํ ฯ เปฯ สมฺมติ ดังนี้ 1 [อธิบายอารมณ์ของจิตที่เป็นไปทางมโนทวาร] บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า ยถาสมุภวํ ความว่า โดยความสม ควรแก่ความบังเกิดแห่งปฏิสนธิ ภวังค์ และจุติ ที่เป็นไปในภูมินั้น ๆ ด้วยอำนาจแห่งอารมณ์อันทวารนั้น ๆ ยึดถือแล้วเป็นต้น ฯ จริงอยู่ อาลัมพนะทั้ง ๕ มีรูปเป็นต้น อันทวาร ๖ ยึดถือแล้ว เป็นปัจจุบัน และอดีตตามสมควร สมมติว่า เป็นกรรมและกรรมนิมิต เป็นอารมณ์ แก่ปฏิสนธิจิตและภวังคจิตที่เป็นกามาวจรก่อน ที่เป็นอดีตเท่านั้น อารมณ์แห่งจุติจิตที่เป็นกามาวจร แต่ธรรมารมณ์ที่มโนทวารยึดถือแล้ว นั่นแล ที่เป็นอดีตซึ่งสมมติว่าเป็นกรรมและกรรมนิมิต เป็นอารมณ์ แก่จิตทั้ง ๓ มีปฏิสนธิจิตเป็นต้นเหล่านั้น รูปารมณ์อย่างเดียวเท่านั้น အ