อภิธัมมัตถและความหมายของชาติ ชรา มรณะ : หน้า 297/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 297 พระผู้มีพระภาคทรงประกาศไว้ว่า ลักขณรูป ย่อมไม่มีบังเกิดจาปัจจัย พวกไหน ๆ เพราะเป็นเพียงสภาพแห่งรูปที่กำลังบังเกิดเป็นต้น คือ รูปที่กำลังบังเกิด กำลังแก่ และกำลังแตกไป คือเพราะเว้นสักว่าสภาพ เสียแล้ว ก็ไม่มีลักษณะมีชาติเป็นต้นของตน ๆ จริงอยู่ ลักษณะมีชาติ เป็นต้น ย่อมมีแก่จักษุเป็นต้น ที่ประกอบด้วยอุปปาทขณะเป็นต้นฯ แต่ลักษณะมีชาติเป็นต้น ไม่มีแก่ชาติเป็นต้นอย่างนั้น ๆ ถ้าลักษณะมี ชาติเป็นต้น จึงมีแก่รูปที่กำลังเกิดเป็นต้นแม้เหล่านั้น อันเป็นเพียง สภาพลักษณะมีชาติเป็นต้น ก็จะพึงมีแก่รูปที่กำลังแก่ และกำลังแตก สลายเป็นต้น แม้เหล่านั้น ซึ่งเป็นเพียงสภาพฯ เมื่อเป็นอย่างที่ว่ามานี้ ก็ไม่ต้องกำหนดเลย ฯ ก็ความที่ชาติเกิดจากปัจจัยบางอย่าง พระผู้มีพระ ภาคทรงอนุญาตไว้ในพระบาลีเป็นต้นว่า ธรรมเหล่านี้ คือรูปายตนะ สัททายตนะ คันธายตนะ รสายตนะ โผฏฐัพพายตนะ อากาศธาตุ อาโปธาตุ ความเบาแห่งรูป ความอ่อนโยนแห่งรูป ความเหมาะแก่ การงานแห่งรูป ความเจริญขึ้นแห่งรูป ความสืบต่อแห่งรูป อาหารที่ ทำเป็นคำๆ มีจิตเป็นสมุฏฐาน ดังนี้ แม้นั้น บัณฑิตพึงทราบว่า ทรง หมายเอาความที่ปัจจัยอันยังรูปให้เกิด อาศัยความเกิดแห่งรูป ไม่ลดละ ความขวนขวาย เป็นสภาพหาได้ (มีได้) โดยความเป็นวิการแห่ง ธรรมที่เกิดอยู่ ในขณะที่เข้าถึงความเป็นปัจจัย ฯ แม้ในพระบาลีที่ว่า ภิกษุทั้งหลาย ชาติอันปัจจัยปรุงแต่ อาศัยปัจจัยเกิดขึ้น ชรามรณะอัน ปัจจัยปรุงแต่ง อาศัยปัจจัยเกิดขึ้น ดังนี้ มีความมุ่งหมาย (มีอธิบาย) อย่างนี้ว่า (ตรัสเช่นนั้น) ก็เพราะเป็นลักษณะแห่งชาติชราและมรณะ