อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้า 50 : หน้า 50/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 50 ชาวบ้านนอกบางคน อาศัยชนผู้เป็นราชพัลลภ หรือมิตรผู้เกี่ยวข้อง กับพระราชา ย่อมเข้าไปพระราชมณเฑียร ได้ฉันใด จิตอาศัยวิตก ย่อมขึ้นสู่อารมณ์ได้ฉันนั้นๆ ถามว่า ถ้าอย่างนั้น จิตที่ไม่ ไม่มีวิตกจะขึ้นสู่อารมณ์ได้อย่างไร ? เฉลยว่า จิตไม่มีวิตกแม้นั้น ก็ขึ้นสู่อารมณ์ได้ด้วยกำลังวิตก เหมือนกันฯ เปรียบเหมือนบุรุษชาวบ้านคนนั้น แม้ขาดมิตรนั้น ก็ไม่มีความหวาดระแวงเข้าสู่พระราชวังได้ เพราะความคุ้นเคน ฉันใด จิตไม่มีวิตกก็ฉันนั้น แม้เว้นวิตกเสียก็ขึ้นสู่อารมณ์ได้ เพราะความ คุ้นเคย ฯ ก็จิตภาวนาที่บังเกิดแล้วด้วยสามารถแห่งความเป็นไปเนือง ๆ ในสันดานแห่งจิตมีวิตก ชื่อว่าความคุ้นเคยในอธิการนี้ ฯ อนึ่ง ปัญจวิญญาณแม้ไม่มีวิตก ก็ขึ้นสู่อารมณ์ได้ ด้วยกำลังแห่งวัตถุกับ อารมณ์กระทบกัน และทุติยฌานเป็นต้น ย่อมขึ้นสู่อารมณ์ได้ด้วยกำลัง แห่งภาวนาเบื้องต่ำ ฯ બૈં [วิจาร] ન ॥ ธรรมที่ชื่อว่าวิจาร เพราะอรรถว่า เป็นเหตุเที่ยวไปในอารมณ์ แห่งจิตฯ วิจารนั้นมีอันเคล้าอารมณ์เป็นลักษณะ ฯ จริงอย่างนั้น วิจารนั้นท่านแสดงไขว่า ความติดตามอารมณ์ ฯ บรรดาวิตกและ วิจารเหล่านี้ วิตกยังจิตให้ตกถึงก่อน ดุจเสียเคาะระฆังทีแรก ด้วย อรรถว่า หยาบว่าวิจาร และด้วยอรรถว่า ไปก่อนหน้าของวิจารนั้น นั่นแล ความตามเคล้า ชื่อว่าวิจาร ดุจเสียครวญแห่งระฆังฯ อนึ่ง วิตกมีอันแผ่ไป มีภาวะยังจิตให้ดิ้นรน ดุจการกระพือปีก