อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฏีกา : หน้า 57/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 57 เพราะอรรถว่า มีอากาศไม่มีที่สุดเป็นที่เกิดฯ กุศลจิตที่สัมปยุตด้วย อากาสานัญจาตนฌานนั้น ชื่อว่าอากาสานัญจายตนกุศลจิต ฯ [วิเคราะห์วิญญาณณัญจายตฌาน] วิญญาณนั่นแล ไม่มีที่สุด ชื่อว่า วิญญาณานันตะ ได้แก่อรูป วิญญาณที่ ๑ ฯ แท้จริง ปฐมอรูปวิญญาณนั้น แม้มีความเกิดเป็นต้น เป็นที่สุด บัณฑิตก็เรียกว่า อนันตะ เพราะเป็นไปในอากาศไม่มีที่สุด และเพราะภาวนาที่ปรารภตนเป็นไปไม่ถือเอาที่สุดมีความเกิดเป็นต้น เป็นไป ด้วยอำนาจการแผ่ไปโดยไม่มีที่สุดฯ วิญญาณานันตะนั่นแล ชื่อว่า วิญญาณัญจะ เพราะกระทำการรัสสะ อา อักษร และลบ น อักษร ฯ อนึ่ง วิญญาณอันบุคคลพึงถึง คือพึงบรรลุด้วยอรูปวิญญาณ ที่ ๒ เพราะเหตุนั้น จึงชื่อว่า วิญญาณัญจะ ๆ วิญญาณัญจะนั้นนั่นแล เป็นที่เกิดแห่งอรูปฌานที่ ๒ เพราะเป็นที่ตั้ง เหตุนั้น จึงชื่อว่า วิญญา ณัญจายนะ ฯ คำที่เหลือเหมือนกับคำที่มีในก่อน ฯ [วิเคราะห์อากิญจัญญายตนฌาน ปฐมอรูป (วิญญาน) นั้น ไม่มีอะไร ๆ นิดหน่อย คืออะไร ๆ สักเล็กน้อย โดยที่สุดแม้มาตรว่า ภังคะที่เหลือ เพราะฉะนั้น จึง ชื่อว่า อกิญจนะฯ ภาวะแห่งอภิญจนะนั้น ชื่อว่า อากิญจัญญะ ได้แก่ ความไม่มีแห่งอรูปวิญญาณที่ ๑ ๑ ฯ คำว่า ตเทว อายตน์ เป็นอาทิ เหมือนกับคำก่อนฯ