อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา : หน้า 101/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 101 ในบางครั้งก็ไม่เกิดรวมกัน เพราะมุ่งถึงความเกิดแห่งอารมณ์ของตน กล่าวคือวัตถุที่วิรัติจะพึงก้าวล่วง เพราะฉ เพราะฉะนั้น ท่านอาจารย์จึงได้กล่าว คำว่า วิสฺ วิสุ ดังนี้ ฯ อัปปมัญญาที่ถึงอัปปนา ย่อมไม่มีความเป็นไปอันปราศจากโสมนัส ในกาลบางคราวเลย เพราะฉะนั้น ท่านอาจารย์จึงกล่าวว่า ปญฺจมชฺฌา นวชฺชิมหคฺคตติตฺเตสุ ฯ จิตที่ชื่อว่ามหัคคตะ ด้วยอรรถว่า ถึงความ เป็นใหญ่ เพราะเป็นจิตปลอดจากนิวรณ์เป็นต้น หรืออันผู้ได้ฌานซึ่ง เป็นผู้ใหญ่ถึงแล้ว คือบรรลุแล้วฯ สองบทว่า นานา หุตฺวา ความว่า อัปปมัญญา ย่อมเป็นต่าง ๆ กัน โดยเพ่งถึงความประสบสัตว์ผู้ได้รับทุกข์ หรือได้รับสุขที่เป็นอารมณ์ ของตน เพราะกรุณาและมุทิตามีอารมณ์แตกต่างกันฯ บทว่า เอตฺถ หมายเอาบรรดากามาวจรจิตเหล่านี้ ฯ การบริกรรม แม้ด้วยจิตที่สหรคตด้วยอุเบกขา ด้วยอำนาจความเคยชินในกาลก่อน แต่วิถีแห่งอัปปนา ย่อมมีได้ในเวลาเจริญกรุณาและมุทิตา ดุจคนผู้สวด คัมภีร์ที่ชำนาญแล้ว บางครั้ง แม้จะส่งจิตที่ไปในอารมณ์อื่นก็ยังสวดได้ อนึ่ง ดุจบุคคลผู้พิจารณาสังขารด้วยวิปัสสนาที่ชำนาญแล้ว บางครั้ง พิจารณาได้แม้ด้วยจิตที่ปราศจากญาณ ด้วยกำลังแห่งความเคยชิน เพราะ ฉะนั้น ท่านอาจารย์จึงกระทำวาทะที่ว่า กรุณาและมุทิตาไม่เกิดในกามา วจรจิตที่สหรคตด้วยอุบกขาว่า เป็นวาทะของอาจารย์บางพวกฯ แต่พึ่ง เห็นกรุณาและมุทิตาเหล่านั้นเกิดได้ เฉพาะในกามาวจรจิต ที่สหรคตด้วย โสมนัสโดยส่วนเดียวในวิถีแห่งอัปปนา เพราะอาเสวนปัจจัยไม่มีแม้แก่จิต