การศึกษาอริยสัจและความทุกข์ในอภิธัมมัตถสังคหบาลี : หน้า 341/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 341 ฉะนั้น ท่านโบราณจารย์จึงได้กล่าวไว้ว่า ธรรม ๔ ประการมีทุกข์เป็นต้น ให้สำเร็จ พระอริยบุคคล ๔ จำพวก ผู้กำลังตัด มลทิน และพระอริยบุคคล ๔ จำพวก ผู้สิ้นโทษแล้ว ตามสมควรแก่การตรัสรู้ เพราะความบีบคั้นเป็นต้น จะหาไม่ได้ ในธรรมอื่น นอกจากทุกข์เป็นต้นเหล่านี้ ความที่ทุกข์เป็นต้นเหล่านี้ จะไม่บีบคั้น เป็นต้นก็หาไม่ได้ เพราะฉะนั้นแล ทุกข์ เป็นต้นเหล่านี้ จึงชื่อว่าเป็นของจริงแท้ฯ อีกอย่างหนึ่ง ของจริงของพระอริยเจ้า ชื่อว่าอริยสัจ เพราะ ท่านจะต้องตรัสรู้ฯ หรือของจริงของพระอริยะ คือของพระสัมมา สัมพุทธเจ้า เพราะพระองค์ทรงแสดงไว้ เพราะฉะนั้น จึงชื่อว่า อริยสัจ ฯ แต่อริยสัจนั้น มี ๔ อย่าง ด้วยอำนาจแห่งผล และเหตุที่ เศร้าหมอง และไม่เศร้าหมอง (ด้วยอำนาจแห่งผลที่เศร้าหมอง ๑ เหตุที่เศร้าหมอง ๑ ผลที่ไม่เศร้าหมอง ๑ เหตุที่ไม่เศร้าหมอง ๑ ) เพราะเหตุนั้น ท่านอาจารย์จึงได้กล่าวคำมีอาทิว่า จตฺตาริ อริยสจฺจาน ดังนี้ ฯ พึงทราบวินิจฉันในบทว่า ทุกข์ เป็นต้นนั้น สัจจะที่ ๑ ชื่อว่า ทุกข์ เพราะเป็นของที่บัณฑิตเกลียด และเพราะเป็นของว่างเปล่าฯ สัจจะที่ ๒ ชื่อว่าสมุทัย โดยเป็นเครื่องหมายของความเกิดทุกข์ ใน