อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา : หน้า 178/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 178 มีคำถามสอดเข้ามาว่า ก็ท่านได้กล่าวแล้วว่า เพราะไม่มีพืชคือ ปฏิสนธิที่เป็นกามาวจรมิใช่หรือ ก็เมื่อเป็นเช่นนั้น แม้จักขุวิญญาณ เป็นต้นก็ต้องไม่มี ๆ แก้ว่า จะต้องไม่มีไม่ได้ เพราะอานุภาพแห่ง อินทรีย์ยังเป็นไป และเพราะกำหนดจิตไว้ในความต่างแห่งทวารและ วิถี ฯ บทว่า มนฺทปปวตฺติย์ ความว่า ในเวลาเป็นไปอ่อน เพราะ ชวนจิตที่กำลังอ่อน เพราหทัยวัตถุหย่อนกำลังในเวลาใกล้จะตาย ฯ ด้วย อาทิ ศัพท์ ในบทว่า มรณกาลาทีสุ ท่านอาจารย์สงเคราะห์เอา เวลาสลบเข้าด้วย ฯ [ปัจจเวกขณะชวนจิต] คำว่า ภควโต ฯ เป ฯ วทนฺติ ความว่า พระอรรถกถาจารย์กล่าว ว่า การนำจิต ที่มีอาวัชชนะเป็นประธานไปโดยถึงยอดแห่งความเป็น ผู้มีความชำนาญในการคำนึงของพระผู้มีพระภาคเจ้า ผู้ทรงเข้าฌานที่ เป็นบท เป็นแผนกๆ แล้วออกจากฌานที่เป็นบาทนั้น คำนึงถึง ฌานธรรมเป็นอย่าง ๆ เพื่อต้องการให้ธารน้ำและท่อไฟเป็นไปเป็นต้น ในกาลที่ทรงทำยมกปาฏิหาริย์เป็นต้น เพราะฉะนั้น ปัจจเจกขณชวนจิต ของพระผู้มีพระภาคเจ้า ๓ หรือ ๕ ซึ่งมีองค์ฌานตามที่พระองค์ทาง รำพึงถึงเป็นอารมณ์ย่อมเป็นไป ๆ ก็คำว่า ภควโต นี้ เป็นเพียง ตัวอย่าง เพราะชวนจิตที่ไม่เต็มที่ก็เป็นไปแม้แก่พระสาวกเหล่าอื่นมี พระธรรมเสนาบดีเป็นต้น ในเวลาทำกิจรีบด่วนเห็นปานนี้ ฯ เพราะ เหตุนั้นแล ในอรรถกถา ท่าน (พระพุทธโฆษาจารย์) จึงกล่าวคำว่า เวสีที่ถึงยอดนี้ ย่อมมีได้แก่พระผู้มีพระภาคเจ้า ในเวลาทรงทำยมก