อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 36 : หน้า 36/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 36 วิญญาณในจักขุ เพราะอาศัยอยู่ในจักษุนั้น เหตุนั้น จึงชื่อว่า จักขุ วิญญาณ ฯ สมจริงตามคำว่าที่ท่านกล่าวไว้ว่า วิญญาณนี้ มีความรู้แจ้ง รูปที่อาศัยจักขุเป็นลักษณะ ฯ แม้ในโสตวิญญาณเป็นต้น บัณฑิตพึงทราบ วิเคราะห์เป็นต้นตามสมควร ด้วยประการอย่างนี้ ฯ ด้วยบทว่า ตถา นี้ ท่านอาจารย์ย่อมแสดงความเป็นจิตที่สหรคตด้วยอุเบกขาฯ [วิเคราะห์โสตะเป็นต้น] ธรรมชาติที่ชื่อว่าโสตะ เพราะอรรถว่า ธรรมชาติเป็นที่ตั้งแห่ง วิญญาณฟัง ฯ ธรรมชาติที่ชื่อว่าฆานะ เพราะอรรถว่า สูด คือทำการ รับกลิ่นฯ รสที่เป็นเหตุแห่งความเป็นอยู่ ชื่อว่าชีวิต ฯ ธรรมชาติ ที่ท่านเรียกชื่อว่าชิวหา โดยนิรุตตินับ เพราะอรรถว่า เรียกร้องชีวิตไว้ เพราะน้อมไปในชีวิตนั้น ๆ ชื่อว่ากาย เพราะอรรถว่า เป็นบ่อเกิด คือสถานที่เป็นที่เป็น ไปแห่งบาปธรรมที่น่าเกลียด ๆ จริงอยู่ กายินทรีย์เป็นเหตุอันพิเศษ แห่งบาปธรรม ทั้งที่เป็นไปในอำนาจแห่งความยินดีโผฏฐัพพารมณ์นั้น ทั้งที่มีกายประสาทนั้นเป็นมูล เพราะมีอันยึดถือโผฏฐัพพะเป็นสภาพ เพราะฉะนั้น กายินทรีย์ บัณฑิตจึงถือเอาเหมือนฐานที่เป็นไปแห่ง บาปธรรมเหล่านั้น ๆ อีกอย่างหนึ่ง กายพร้อมทั้งสัมภาระ ชื่อว่ากาย เพราะอรรถว่า เป็นบ่อเกิดแห่งส่วนที่น่าเกลียด มีผมเป็นต้นฯ ถึงแม้ ปสาทกาย ท่านก็เรียกอย่างนั้น (เรียกว่ากายเหมือนกัน) เพราะ เป็นไปร่วมกันกับกายพร้อมทั้งสัมภาระนั้น ๆ ๆ ธรรมชาติที่ชื่อว่าทุกข์ เพราะอรรถว่า เป็นของน่าเกลียด