อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา : หน้า 132/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 132 ปฏิสนธิด้วยกำลังแห่งกรรมอย่างเดียวเท่านั้น ในสัจจสังเขปว่า กรรมอันใด ที่สัตว์กระทำแล้วในภพอื่นได้โอกาส ปฏิสนธินั้น ย่อมมี เพราะกรรมนั้น ในอารมณ์ อันกรรมนั้นนั่นแลให้ปรากฏแล้ว ฯ แท้จริง เมื่อจะถืออธิบายอย่างอื่น คำที่มีอวธารณะว่า เตเนว ต้องสูญไปโดยอธิบาย เพราะกำลังแห่งกรรมเท่านั้นยังอารมณ์แม้อัน ชวนะยึดถือแล้ว ให้ปรากฏอยู่ ดังนี้แล ฯ ถามว่า อารมณ์แห่งปฏิ สนธิแม้แห่งอสัญญีสัตว์เหล่านั้น อันทวารบางอย่างยึดถือแล้วในที่เกิด แห่งกรรม (กรรมภพ) ย่อมเกิดได้มิใช่หรือ ฯ แก้ว่า อารมณ์แห่ง ปฏิสนธิที่สมมติว่ากรรมและกรรมนิมิต เกิดได้จริงๆ แต่ที่สมมติว่า คตินิมิต ย่อมปรากฏแม้แก่สัตว์ทุกจำพวกในเวลาใกล้จะตายเท่านั้น เพราะเหตุนั้น จะถือว่าคตินิมิตนั้นเกิดในที่เกิดแห่งกรรม (กรรมภพ) ได้แต่ที่ไหน ๆ อีกอย่างหนึ่ง คำว่า ฉทวารคุคหิต ในอธิการนี้ ท่าน อาจารย์กล่าวหมายเอาเฉพาะอารมณ์อันชวนะที่เป็นไปในเวลาใกล้จะตาย ยึดถือแล้ว ฯ ก็เพราะอธิบายอย่างนี้ ท่านอาจารย์จึงกล่าวไว้ ใน ปรมัตถวินิจฉัย ในอธิการนี้แลว่า ปฏิสนธิปรารภอารมณ์ตามที่ปรากฏ ในทวาร ทั้ง ๖ นั้น แก่สัตว์ผู้ใกล้จะตาย ย่อมมีในภพ A อน ด้วยบทว่า ปจจุจุปฺปน เป็นต้น ท่านอาจารย์ห้ามอนาคตารมณ์ (อารมณ์ที่ยังไม่มาถึง) เป็นอารมณ์แห่งปฏิสนธิ ฯ แท้จริง อารมณ์ ๆ