ทวิเหตุกับอเหตุกะในอภิธัมมัตถสังคหบาลี : หน้า 181/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 181 ได้กล่าวคำมีอาทิว่า ทวิเหตุกานมเหตุกานญฺจ ดังนี้ ๆ ที่ชื่อว่าทวิ เหตุกะ เพราะอรรถว่า ชนเหล่านี้มีเหตุ ๒ คือ อโลภะ และ อโทสะ ที่สหรคตด้วยปฏิสนธิวิญญาณ ฯ ที่ชื่อว่าอเหตุกะ เพราะไม่มีเหตุเช่น นั้น ฯ ม อักษรที่การต่อบท ฯ อัปปนาชวนะย่อมไม่ได้ เพราะมี เครื่องกั้นคือวิบาก ๆ จริงอยู่ ปฏิสนธิของบุคคลผู้มีเหตุ ๒ และไม่มี เหตุ บัณฑิตเรียกว่า เครื่องกั้นคือวิบาก ๆ เพราะไม่มีอัปปนาชวนะ นั่นเอง พระอรหัตตผลจึงไม่มี เพราะฉะนั้น จึงไม่ได้กิริยาชวนะ ฯ ตทาลัมพนะมีเหตุ ๒ ด้วยกรรมต่างกัน ย่อมเกิดมีแม้แก่ผู้ไม่มีเหตุ เพราะพระบาลีว่า ภวังค์ที่มีเหตุ เป็นปัจจัยโดยอนันตรปัจจัยแก่ภวังค์ที่ ไม่มีเหตุ ๓ ไม่มีแก่ผู้มีเหตุ ๒ และไม่มีเหตุแม้ทั้ง ๒ แต่ตทาลัมพนะ มีเหตุ ๓ ไม่มีแก่ผู้มีเหตุ ๒ และไม่มีเหตุแม้เหตุ ๒ ฯ เพราะปฏิสนธิ เดิมอ่อนแอ เพราะฉะนั้น ท่านอาจารย์จึงกล่าวว่า ตถา ญาณสมฺปยุตต วิปากานิ จ (อนึ่ง วิบากที่ประกอบด้วยญาณก็ไม่ได้สุคติภูมิเหมือน อย่างนั้น ) ดังนี้ ฯ အ ด ส่วนท่านอาจารย์โชติปาลเถระกล่าว (ว่า) ตทาลัพนะมีเหตุ ๓ (มี) แม้แก่พวกอเหตุกสัตว์ เพราะพระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้โดยไม่ แปลกกันว่า ภวังค์มีเหตุ ดังนี้เป็นต้น แล้วกล่าวไว้ในอธิการแสดงจิตที่ ควรเว้นแก่คนทั้งหลายนี้อย่างน่าหัวเราะเยาะคำที่กล่าวถึงความไม่มีวิบาก ที่ประกอบด้วยญาณว่า "ผู้ที่แต่คำนั้นจะต้องถูกถามแน่นอน" ฯ แต่คำ นั้น แม้ท่านจะกล่าวไว้อย่างน่าหัวเราะเยาะ ก็ตั้งอยู่ประหนึ่งเป็นคำที่ท่าน กล่าวไว้ เพื่อให้ถามอาจารย์เสียก่อนจึงจะรู้ได้ฯ สมจริงตามเหตุที่ท่าน