ความเป็นหญิงและชายในอภิธัมมัตถสังคหบาลี : หน้า 274/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 274 แห่งหญิง ชื่อว่าความเป็นหญิง ฯ ภาวะแห่งชาย ชื่อว่าความเป็นชาย ฯ ในความเป็นหญิงและเป็นชายนั้น ความเป็นหญิงมีความเป็นเหตุแห่งเพศ นิมิต การเยื้องกรายและอากัปปะแห่งหญิงเป็นลักษณะ ฯ ความเป็นชาย มีความเป็นเหตุแห่งเพศชายเป็นต้นลักษณะ ในลักษณะมีเพศเป็นต้น นั้น องคชาต (ธรรมชาติที่เกิดในตัว) ของผู้หญิง ชื่อว่าเพศหญิงฯ เสียงและความประสงค์ ชื่อว่าอิตถีนิมิต (เครื่องหมายแห่งหญิง) เพราะเป็นปัจจัยให้รู้ว่า "เป็นหญิง" ฯ กิริยามีการยืนการเดินและการนั่ง เป็นต้นไม่องอาจ ชื่อว่าการเยื้องกรายของหญิง ฯ สัณฐาน (ทรวดทรง) ของหญิง ชื่อว่าอากัปปะ (รูปทรง) ของหญิงฯ แม้ลักษณะมีเพศแห่ง ชายเป็นต้น พึงทราบโดยนัยที่กล่าวแล้ว ฯ สัณฐาน (ทรวดทรง) พรรณานาเพศแห่งหญิงเป็นต้นไว้โดยประการอื่น ๆ ส่วนท่านอาจารย์ ทั้งหลายกล่าวรวบรวมคำนั้นไว้อย่างนี้ คือ મ્ ทรวดทรงของอวัยวะมีมือเป็นต้น ชื่อว่า เพศ อาการมีการยิ้มหัวเป็นต้น ชื่อว่า นิมิต การเล่นด้วยกระด้งเป็นต้น ชื่อว่า กุตตะ กิริยามีการเดินเป็นต้น ชื่อว่า อากัปปะ ฯ [อธิบายภาวรูปและหทัยวัตถุ] รูปทั้ง ๒ ชื่อว่าภาวรูป เพราะทำวิเคราะห์ว่า เป็นเหตุให้เรียก ว่าหญิงและให้รู้ว่าหญิงเป็นต้น ๆ ก็ภาวรูปนี้นั้น แผ่ไปอยู่ทั่วสรีระทั้ง ๆ ๑. โยชนาไม่แยกและอธิบายว่า ความประสงค์เมถุนในบุรุษ, เค้า ฉกฺก. องฺ. ๒๒/๕๐๕ ว่า อิตถี โข พราหมณ ปุริสาธิปายา......