โทมนัสและปฏิฆะในอภิธัมม์ : หน้า 31/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 31 ก็ความแปลกกันแห่งโทมนัสและปฏิฆะนี้ อย่างนี้คือ บรรดา โทมนัสและปฏิฆะนี้ โทมนัส ได้แก่ธรรมอย่างหนึ่ง นับเนื่องใน เวทนาขันธ์ มีการเสวยอนิฏฐารมณ์เป็นลักษณะ ปฏิฆะ ได้แก่ธรรม อย่างหนึ่ง นับเนื่องในสังขารขันธ์ มีความดุร้ายเป็นสภาพฯ ก็แล บัณฑิตพึงเห็นว่า บรรดาโทมนัสและปฏิฆะนี้ อนิฏฐารมณ์อย่างใด อย่างหนึ่ง และอาฆาตวัตถุ ๘ อย่าง เป็นเหตุแห่งโทมนัส และเป็น เหตุแห่งปฏิฆะ ฯ อนึ่ง บัณฑิตพึงทราบความเกิดขึ้นแห่งจิต ๒ ดวงนี้ ในเวลาที่เป็นไปกล้าและอ่อน ในอกุศลกรรมบถมีปาณาติบาตเป็นต้น ฯ บัณฑิตพึงเห็นอรรถแห่ง ปิ ศัพท์ แม้ในนิคมคาถานี้ โดยทำนองแห่ง นัยตามที่กล่าวแล้วฯ [อธิบายจิตประกอบด้วยวิจิกิจฉาและอุทธัจจะเป็นต้น] ธรรมชาติที่ชื่อว่าวิจิกิจฉา เพราะอรรถว่า เป็นเหตุให้บุคคล ตัดสินสภาวธรรมยาก คือลำบาก อีกอย่างหนึ่ง ที่ชื่อว่าวิจิกิจฉา เพราะอรรถว่า ธรรมชาตินี้หมดการเยียวยา คือใช้ญาณ (สามัญ) แก้ เพราะยากที่จะรักษาฯ จิตที่ประกอบด้วยวิจิกิจฉานั้น ชื่อว่า วิจิกิจฉาสัมปยุต ฯ ภาวะแห่งจิตที่ฟุ้งซ่าน ชื่อว่าอุทธัจจะ ฯ แม้เมื่ออุทธัจจะเป็น เจตสิกทั่วไปแก่อกุศลจิตทั้งปวง อุทธัจจะย่อมเป็นประธานเป็นไปใน สัมปยุตธรรมทั้งหลาย ในจิตนี้ เพราะฉะนั้น จิตนี้เท่านั้น ท่าน อาจารย์กล่าวให้แปลกออกไปด้วยอุทธัจจะนั้น ๆ ก็เพราะอธิกายอย่างนี้ ในธัมมุทเทสบาลี พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสอุทธัจจะไว้ในอกุศลที่ เหลือด้วยสามารถแห่งเยวาปนกธรรม ส่วนในจิตดวงที่สุดนี้ พระผู้มี