จิตและการจำแนกอกุศลในอภิธรรม : หน้า 34/442

ประโยค - อภิธัมมัตถสังคหบาลี และอภิธัมมัตถวิภาวีนีฎีกา - หน้าที่ 34 จิตที่เป็นปฏิปักษ์ต่อกุศลจิต ชื่อว่าอกุศล ดุจชนผู้เป็นปฏิปักษ์ต่อ มิตร ชื่ออบัตร ฉะนั้น ๆ อนึ่ง พึงทราบความเป็นคู่ปรับกันโดยความ ที่กุศลเป็นผู้ละ อกุศลเป็นสิ่งมีควรละตามลำดับ ฯ คำว่า อฏฺฐธา เป็นต้น เป็นคาถาแสดงความย่อ ๆ ความว่า โลภะนั้นด้วย ชื่อว่าเป็น มูลด้วย เพราะเป็นเช่นกับด้วยรากเหง้าของต้นไม้โดยให้ความที่สัมปยุต ธรรมตั้งอยู่ด้วยดีสำเร็จ โลภมูลนั้น มีอยู่แก่จิตเหล่านี้ เพราะฉะนั้น จึงชื่อว่าโลภมูลจิต มี 4 อย่าง โดยความต่างแห่งเวทนาเป็นต้น, จิตที่ชื่อว่าโทสมูล ก็เหมือนกัน มี ๒ โดยความต่างแห่งสังขาร, และ จิตที่ชื่อว่าโมหมูล คือที่เรียกว่า มีโมหะเป็นมูล ด้วยอรรถว่า จิตเหล่านี้ มีโมหะล้วนๆ เท่านั้นเป็นมูล มี ๒ โดยความต่างแห่งสัมประโยค, อกุศลจิต มี ๑๒ ด้วยประการฉะนี้ อกุศลวรรณนา จบ ฯ (อธิบายอเหตุกจิต) ท่านอาจารย์ครั้นจำแนกอกุศลแม้มี ๓ อย่าง โดยความต่างแห่ง มูล เป็น ๑๒ อย่าง โดยความต่างแห่งธรรมที่ประกอบเป็นต้นอย่างนี้ แล้ว บัดนี้ เมื่อจะแสดงไขอเหตุกจิตทั้งหลาย แม้เมื่ออเหตุกจิต เหล่านี้มี ๓ อย่าง ด้วยอำนาจอกุศลวิบากเป็นต้น ก็เพื่อจะจำแนก อกุศลวิบากนั่นแลโดย ๒ ส่วน ด้วยความต่างแห่งที่อาศัยมีจักขุเป็นต้น และกิจมีสัมปฏิจฉันนกิจเป็นต้น ในลำดับอกุศล จึงกล่าวคำเป็นอาทิว่า จักขุวิญญาณ สหรคตด้วยอุเบกขาฯ วินิจฉัยในคำนั้น ดังต่อไปนี้ ๑-๑. เฉลยสนามหลวง พ.ศ. ๒๕๐๕-๖.